Nghệ thuật công cộng từ lâu đã là một sản phẩm văn hóa có khả năng thu hút khách du lịch tại nhiều thành phố trên thế giới. Ở Việt Nam, đây vẫn còn là khái niệm khá mới mẻ, để nghệ thuật công cộng có thể góp phần kiến tạo điểm đến du lịch thì còn nhiều vấn đề phái bàn đến.
Vai trò của nghệ thuật công cộng và việc hình thành điểm đến du lịch
Nghệ thuật công cộng tồn tại từ lâu dưới hình thức những tượng đài, trang trí kiến trúc của các công trình, biểu tượng văn hóa, đại diện tôn giáo…các tác phẩm nghệ thuật công cộng nhằm mục đích truyền cảm hứng cho người dân và thúc đẩy ý thức về bản sắc cộng đồng để ghi lại và kỷ niệm các sự kiện quan trọng trong lịch sử của một cộng đồng hoặc một thành phố/ quốc gia nhất định.
Những tác phẩm nghệ thuật công cộng sơ khai đa số là tượng điêu khắc được đặt tại quảng trường của những thành phố lớn. Ban đầu những tác phẩm này được tạo nên với mục đich chính là làm đẹp không gian, cảnh quan hoặc bổ trợ cho một công trình kiến trúc, ghi lại một dấu mốc lịch sử hay thể hiện khao khát, nguyện vọng của một cộng đồng…Tuy nhiên sau đó, chính những tác phẩm nghệ thuật này lại cho thấy vai trò lớn hơn khi hấp dẫn và có được sự chú ý của công chúng. Dần dần, nghệ thuật công cộng không chỉ được tạo ra với mục đích làm đẹp không gian, tạo điểm nhấn riêng, mà còn được định hướng để thu hút khách tham quan, xây dựng hình ảnh cho mỗi điểm đến.
Tại nhiều thành phố trên thế giới, các tác phẩm nghệ thuật công cộng đã trở thành một phần tạo nên sức sống, hình ảnh của địa danh đó, thậm chí với một số thành phố, tác phẩm nghệ thuật công cộng còn trở thành biểu tượng. Ví dụ như nàng tiên cá trên bến cảng Copenhagen, Đan Mạch; hạt đậu Cloud gate tại Chigago; con nhện khổng lồ bằng thép không gỉ và đá cẩm thạch bên ngoài Tate Modern (phòng trưng bày nghệ thuật), London, Anh…
Thực trạng nghệ thuật công cộng tại Việt Nam
Tuy không phải là thuật ngữ xa lạ nhưng nghệ thuật công cộng vẫn còn tương đối mới tại Việt Nam. Mới bởi sự hình thành của nghệ thuật công cộng còn manh nha, chưa có chủ trương, định hướng xuyên suốt mặc dù những tác phẩm nghệ thuật công cộng sơ khai đã được hình thành từ nhiều thập kỷ trước dưới hình thức tượng đài, công trình mỹ thuật kỷ niệm, ví dụ như tượng đài Lê-nin, tượng đài Cảm tử cho tổ quốc quyết sinh, tượng đài vua Lý Thái Tổ…. tại Hà Nội; tượng An Dương Vương, tượng Trần Hưng Đạo; tượng vua Quang Trung hay tượng đài Phan Đình Phùng tại thành phố Hồ Chí Minh.
Nhân kỷ niệm 1.000 năm Thăng Long – Hà Nội tháng 10 năm 2010, công trình nghệ thuật công cộng Con đường gốm sứ nằm ven sông Hồng đi qua địa phận quận Hoàn Kiếm và Tây Hồ được khánh thành. Có thể nói đây là tác phẩm nghệ thuật đầu tiên được định hướng đầu tư với mục tiêu làm đẹp không gian, cảnh quan và phục vụ nhu cầu thưởng thức nghệ thuật của người dân thủ đô. Năm 2018, Hà Nội khánh thành một công trình nghệ thuật công cộng có sự đầu tư bài bản thứ hai đó là Phố Bích họa Phùng Hưng. Cũng trong năm 2018, cây cầu Vàng trên núi Bà Nà, Đà Nẵng được khánh thành, ngay lập tức thu hút sự chú ý của người dân và cả khách du lịch quốc tế. Công trình kiến trúc độc đáo này nhanh chóng có mặt trên hàng loạt tạp chí du lịch, văn hóa, kiến trúc cũng như trên các nền tảng mạng xã hội của Việt Nam và quốc tế. Năm 2022, tháp Nghinh Phong tại Phú Yên khánh thành cũng nhanh chóng trở thành biểu tượng du lịnh của tỉnh và trở thành điểm đến check in nổi tiếng thu hút khách du lịch trong và ngoài nước. Những công trình kiến trúc như cầu Vàng, tháp Nghinh Phong đã cho thấy định hướng, chủ trương đầu tư cho các công trình nghệ thuật công công đã nâng cao hơn vài năm gần đây.
Định hướng và giải pháp kết hợp giữa nghệ thuật công cộng với việc kiến tạo điểm đến tại Việt Nam
Quyết định số 1755/QĐ-TTg ngày 08/9/2016 của Thủ tướng Chính phủ phê duyệt Chiến lược phát triển các ngành công nghiệp văn hóa Việt Nam đến năm 2020, tầm nhìn đến năm 2030 trong đó nêu rõ mục tiêu phát triển các ngành công nghiệp văn hóa Việt Nam bao gồm: “Quảng cáo; kiến trúc; phần mềm và các trò chơi giải trí; thủ công mỹ nghệ; thiết kế; điện ảnh; xuất bản; thời trang; nghệ thuật biểu diễn; mỹ thuật, nhiếp ảnh và triển lãm; truyền hình và phát thanh; du lịch văn hóa trở thành ngành kinh tế dịch vụ quan trọng, phát triển rõ rệt về chất và lượng, đóng góp tích cực vào tăng trưởng kinh tế và giải quyết việc làm thông qua việc sản xuất ngày càng nhiều sản phẩm, dịch vụ văn hóa đa dạng, chất lượng cao, đáp ứng nhu cầu sáng tạo, hưởng thụ, tiêu dùng văn hóa của người dân trong nước và xuất khẩu; góp phần quảng bá hình ảnh đất nước, con người Việt Nam; xác lập được các thương hiệu sản phẩm, dịch vụ văn hóa; ưu tiên phát triển các ngành có nhiều lợi thế, tiềm năng của Việt Nam”. Trong đó, ngành du lịch văn hóa sẽ chiếm 15 – 20% trong tổng số 40.000 triệu đô doanh thu từ khách du lịch
Định hướng phát triển nghệ thuật công cộng tại Việt Nam
1. Nâng cao nhận thức về mỹ thuật nói chung và nghệ thuật công cộng nói riêng
Nghệ thuật đóng vai trò quan trọng trong việc bồi dưỡng nhân cách, tâm hồn của mỗi con người tuy nhiên do bối cảnh lịch sử, Việt Nam trải qua nhiều cuộc chiến tranh, đất nước còn vẫn còn đang trong giai đoạn phát triển, đời sống của nhân dân mới được cải thiện 20-30 năm lại đây, vì vậy trong một thời gian dài nghệ thuật có ít môi trường, cơ hội phát triển.Tuy nhiên, trong thực tế tình hình kinh tế chính trị hiện nay, việc nâng cao nhận thức về vai trò, tầm quan trọng của nghệ thuật nói chung là rất cần thiết. Nếu mỗi cá nhân có ý thức và hiểu được giá trị của nghệ thuật thì khi đó nghệ thuật mới thực sự phát triển.
2. Thúc đẩy sự tương tác trong không gian công cộng
Không gian công cộng như các quảng trường, công viên, chợ…là những địa điểm tập trung đông người, là nơi để mọi người gặp gỡ, trao đổi và cũng là địa điểm lý tưởng có thể phát triển nghệ thuật công cộng. Tuy nhiên đến nay, các khu vực này chưa được quan tâm đầu tư đặt các tác phẩm nghệ thuật công cộng, thay vào đó các nhà đầu tư, nhà quản lý có khuynh hướng tận dụng tối đa diện tích để tăng số lượng gian hàng, hoặc dành toàn bộ diện tích công cộng để mở bãi đỗ xe.
Việc tạo ra không gian công cộng sẽ góp phần thúc đẩy sụ tương tác mạnh mẽ trong cộng đồng. Những tác phẩm nghệ thuật được đặt tại không gian công cộng cũng trực tiếp nâng cao nhu cầu thụ hưởng văn hóa, nâng cao kiến thức mỹ thuật cho cộng đồng.
3. Ban hành quy định cụ thể về việc sử dụng không gian cho phát triển nghệ thuật công cộng
Hiện nay, Bộ Xây dựng đã có những quy định cụ thể về mật độ xây dựng và diện tích bắt buộc trồng cây xanh cho mỗi dự án xây dựng, tuy nhiên quy định về diện tích cho các công trình nghệ thuật công cộng lại chưa có, cũng không bắt buộc đối với các dự án. Để có thể phát triển nghệ thuật công cộng thì việc cần có quy chế, quy định đối với chủ đầu tư về việc dành bao nhiêu % diện tích cho các tác phẩm nghệ thuật là điều vô cùng cần thiết.
4. Mở rộng sự tham gia phát triển nghệ thuật công cộng của các thành phần kinh tế
Cùng với việc hoàn thiện cơ chế chính sách dành cho phát triển nghệ thuật công cộng. Các địa phương cần chủ động kêu gọi sự tham gia của các thành phần kinh tế trong việc hình thành, phát triển nghệ thuật công cộng tại địa phương.
Giải pháp phát triển nghệ thuật công cộng và sự kết hợp giữa nghệ thuật công cộng với việc kiến tạo điểm đến
1. Hoàn thiện cơ chế chính sách khuyến khích phát triển nghệ thuật công cộng
Đảng và Nhà nước đã xác định việc phát triển văn hóa đóng vai trò quan trọng trong việc phát triển đất nước, điều này được khẳng định rõ trong Hiến pháp năm 2013. Song cơ chế, chính sách khuyến khích phát triển nghệ thuật công cộng lại chưa được xây dựng. Vấn đề này là nguyên nhân chủ yếu dẫn đến thực trạng nghệ thuật công cộng không phải thành loại hình phổ biến ở Việt Nam, cũng chưa khẳng định được rõ nét vai trò của mình trong sự nghiệp phát triển văn hóa nói chung và kiến tạo điểm đến phát triển du lịch nói riêng. Vì vậy, việc hoàn thiện cơ chế, chính sách là vô cùng cần thiết để tạo đà phát triển cũng như thu hút các thành phần kinh tế tham gia vào lĩnh vực này.
2. Đẩy mạnh phát triển nguồn nhân lực
Nguồn nhân lực ngành văn hóa cho đến nay vẫn còn nhiều hạn chế, đặc biệt trong lĩnh vực sáng tác nghệ thuật. Để cải thiện thực trạng này, Nhà nước cần quan tâm đầu tư hơn trong công tác đào tạo cũng như chế độ đãi ngộ với các nghệ sĩ, những người làm công tác văn hóa, sáng tác nghệ thuật. Đồng thời phải có cơ chế hỗ trợ các cơ sở đào tạo nghệ thuật, thu hút sự đầu tư tham gia của tư nhân, doanh nghiệp trong và ngoài nước trong công tác đào tạo phát triển nguồn nhân lực.
3.Tăng cường ứng dụng khoa học, công nghệ
Khoa học, công nghệ đang phát triển nhanh và thành tựu của khoa học đã và đang được ứng dụng trong mọi ngành, mọi lĩnh vực bao gồm cả văn hóa, nghệ thuật. Trên thế giới đã có rất nhiều những tác phẩm nghệ thuật công cộng được sáng tạo nên nhờ việc ứng dụng khoa học công nghệ, tiêu biểu có thể nhắc đến như hai bức tượng tình nhân nổi tiếng “Ali và Nino” tại thành phố biển Batumi, Gruzia hay tác phẩm điêu khác khổng lồ hình đầu ngựa The Kelpies tại Scotland…
4. Thu hút và hỗ trợ đầu tư
Nhà nước cần cải thiện môi trường pháp lý, môi trường đầu tư, thu hút các nhà đầu tư trong và ngoài nước phát triển nghệ thuật công cộng. Thực tế với các công trình nghệ thuật quy mô, các nhà đầu tư cũng được hưởng lợi nhiều từ đó. Tuy nhiên để có thể thu hút nhà đầu tư, doanh nghiệp đầu tư vào lĩnh vực này cũng cần có những cơ chế, chính sách khuyến khích đặc biệt.
Nguyễn Lan Hương
